Badanie cytologiczne
Wprowadzona przez Georgiosa Papanicolaou pięciostopniowa klasyfikacja rozmazów cytologicznych przez dziesięciolecia służyła jako ważne narzędzie w diagnostyce zmian przednowotworowych i nowotworowych szyjki macicy. Jednakże wraz z rozwojem badań na temat procesu karcinogenezy zachodzącego w obrębie szyjki macicy okazało się, że nie w pełni odzwierciedla ona potrzeby kliniczne. W związku z ograniczeniami tej klasyfikacji pojawiały się próby jej modyfikacji. W 1988 roku Narodowy Instytut Raka w Bethesdzie w USA wprowadził nowy podział obrazów cytologicznych (The Bethesda System – TBS) uwzględniający etiologię procesu karcinogenezy w obrębie szyjki macicy. W klasyfikacji tej zmiany przedrakowe podzielono na dwie grupy – zmiany śródnabłonkowe małego stopnia i zmiany śródnabłonkowe dużego stopnia. Modyfikacja tego podziału z 2001 roku wyodrębnia atypowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego o nieokreślonym znaczeniu (atypical squamous cells of undetermined significance-ASC-US, stanowiące grupę nieprawidłowych komórek nabłonka, których nie można jeszcze określić komórkami dysplastycznymi. Wyszczególniono też grupę atypowych komórek płaskonabłonkowych, w przypadku których nie można wykluczyć zmian śródnabłonkowych dużego stopnia (atypical squamous cells – cannot exclude HGSIL – ASC-H). Jest to grupa komórek która w klasyfikacji Papanicolaou znajdowała się w II grupie, a więc wynik ten uznawano za onkologicznie niepodejrzany. Obecnie uważa się, że pacjentki z takimi zmianami powinny podlegać ścisłej obserwacji. Zmiany śródnabłonkowe małego stopnia w obrębie nabłonka wielowarstwowego płaskiego (Low grade squamous intraepithelial lesion-LGSIL) obejmują zmiany morfologiczne typowe dla zakażenia HPV oraz zmiany charakterystyczne dla dysplazji małego stopnia. Kolejna grupa to zmiany śródnabłonkowe nabłonka wielowarstwowego płaskiego dużego stopnia (High grade squamous intraepithelial lesion-HGSIL), obejmuje ona zmiany charakterystyczne dla dysplazji średniego i dużego stopnia oraz raka in situ. Autorzy tego podziału dopuszczają dla celów klinicznych wyodrębnienie z tych grup zmian charakterystycznych dla poszczególnych stopni dysplazji czy raka insitu, chociaż jest to ocena cytologiczna komórek i ścisła klasyfikacja może być utrudniona. W podziale tym uwzględniono również osobną grupę dla zmian o najwyższym zaawansowaniu procesu karcinogenezy w obrębie nabłonka wielowarstwowego płaskiego, tj. raka płaskonabłonkowego. W omawianej klasyfikacji obrazów cytologicznych komórek gruczołowych wyodrębniono grupę atypowych komórek gruczołowych o nieokreślonym znaczeniu (atypical glandular cells not otherwise specified – AGC-NOS) oraz atypowych komórek gruczołowych prawdopodobnie nowotworowych (atypical glandular cells, suspicious for AIS or cancer AGC-neoplastic).Zaleca się określenie o ile to jest możliwe, czy nieprawidłowe komórki gruczołowe pochodzą z kanału szyjki macicy (endocerwikalne) czy z jamy macicy (endometrialne).
W populacji ogólnej 84–96% rozmazów cytologicznych to prawidłowe obrazy cytologiczne. W 4–16% rozmazów przesiewowych to atypowe komórki płaskonabłonkowe lub gruczołowe o nieokreślonym znaczeniu, zmiany śródnabłonkowe małego lub dużego stopnia i rak płaskonabłonkowy lub gruczołowy . Należy podkreślić, że klasyfikacja Bethesda przyczyniła się do znaczącego zmniejszenia odsetka wyników fałszywie ujemnych, ale nie wyeliminowała ich całkowicie.
Badanie kolposkopowe
Głównym elementem badania kolposkopowego jest ocena architektoniki powierzchni nabłonka wielowarstwowego płaskiego i/lub gruczołowego, pokrywających część pochwową szyjki macicy, oraz podnabłonkowego łożyska naczyniowego. W badaniu tym wykorzystuje się próby czynnościowe z 3 lub 5-procentowym roztworem kwasu octowego, roztworem jodu w jodku potasu (próba Schillera) oraz z aminami presyjnymi: oktapresyną i wazopresyną, które stosuje się celem weryfikacji nieprawidłowych naczyń.
Obecnie obwiązującym systemem klasyfikacji obrazów kolposkopowych szyjki macicy jest jednak system opracowany w 2002 roku i zmodyfikowany w 2011 roku przez International Federation of Cervical Pathology and Colposcopy (IFCPC).
Badanie histopatologiczne wycinków
Materiał do badania histopatologicznego powinno pobierać się pod kontrolą kolposkopii. Niedopuszczalne jest pobieranie wycinków bez uprzednio przeprowadzonej kolposkopii.W przypadku zmian w całości widocznych na tarczy części pochwowej szyjki macicy pod kontrolą kolposkopii pobiera się jeden lub dwa wycinki celowane kleszczykami biopsyjnymi .
W przypadku zmian widocznych na tarczy części pochwowej, ale wnikających do kanału szyjki macicy materiał pobiera się za pomocą pętli elektrycznej-LEEP. Procedura ta pozwala na pobranie wycinka z tarczy części pochwowej o dowolnej wielkości wraz z odpowiednim marginesem kanału szyjki macicy, w obrębie którego zmiana jest zlokalizowana. W razie zastosowania tej metody bardzo istotna jest poprawna technika jej wykonania, gdyż przy nieodpowiednim posługiwaniu się pętlą elektryczną materiał do badania ulega znacznemu uszkodzeniu termicznemu, przez co trudna jest jego pełna ocena histopatologiczna.
W przypadku lokalizacji zmian w obrębie kanału szyjki macicy wykonuje się jego wyłyżeczkowanie celem pobrania materiału do oceny histopatologicznej. W niektórych przypadkach łączy się tę procedurę z pobraniem wycinków z tarczy części pochwowej.
Zgodnie z definicją, stan przedrakowy, jakim jest śródnabłnkowa neoplazja szyjki macicy to stan, w którym proces nowotworzenia już się rozpoczął, ale w przeciwieństwie do raka jest jeszcze odwracalny. Terminologia śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy została zaproponowana przez Ralpha Richarta w latach 60 XX wieku i zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 1975 roku jest jedyną obowiązującą klasyfikacją histopatologiczną zmian przednowotworowych szyjki macicy . W systemie tym zmiany przednowotworowe to śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy 1 stopnia – CIN 1; śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy 2 stopnia – CIN 2; śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy 3 stopnia – CIN 3 obejmującej oprócz dysplazji dużego stopnia także raka in situ (CIS), co odróżnia ja od wcześniej obowiązującej, klasyfikacji zaproponowanej w 1952 roku przez Stanleya F. Pattena Jr w której zgodnie z zaleceniami jej twórcy zmiany przednowotworowe szyjki macicy klasyfikowano w zależności od stopnia nasilenia zmian jako dysplazję małego, dysplazję średniego , dysplazję dużego stopnia oraz osobno raka in situ szyjki macicy.
Prawidłowy nabłonek wielowarstwowy płaski szyjki macicy składa się z jednej warstwy komórek bazalnych, dwóch lub trzech warstw komórek parabazalnych, warstwy komórek pośrednich oraz warstwy komórek powierzchownych. W CIN 1 około 1/3 grubości nabłonka jest zajęta przez dysplastyczne komórki bazalne cechujące się powiększeniem jądra komórkowego, wzrastającym stosunkiem jądrowo-cytoplazmatycznym, hiperchromazją jąder oraz nieprawidłowymi figurami mitotycznego podziału ,podczas gdy w prawidłowym nabłonku mitozy ograniczają się do warstwy komórek bazalnych . W CIN 2 opisane zmiany morfologiczne powinny się ograniczać do ponad połowy grubości nabłonka. W przypadku CIN 3 niemal cały nabłonek jest zajęty przez komórki cechujące się opisanymi zmianami morfologicznymi, a warstwa powierzchowna charakteryzuje się nieprawidłowymi figurami podziału mitotycznego. W skrajnej postaci prawidłowe komórki nie są widoczne, a komórki zmienione obejmują całą grubość nabłonka, wciskając się nawet do podścieliska lub krypt gruczołowych dając obraz wzrostu endofitycznego. Najważniejszą cechą jest brak przerwania ciągłości błony podstawnej, która jest charakterystyczna dla raka inwazyjnego.
